Dr Katarzyna Kutek-Sładek
Polityka oświatowa i społeczna Polski realizuje postanowienia Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych ratyfikowanej w Polsce w 2012 roku[1]. Art. 24 i 27 Konwencji zobowiązuje państwa ratyfikujące do zapewnienia uczniom niepełnosprawnym edukacji włączającej na wszystkich szczeblach kształcenia, a dorosłym osobom niepełnosprawnym pomocy w znalezieniu, uzyskaniu i utrzymaniu zatrudnienia. Zaprezentowana poniżej analiza będzie dotyczyła osób z Zespołem Aspergera (ZA)[2]. W tym miejscu warto zwrócić uwagę na podobieństwa i różnice między zespołem Aspergera a autyzmem – gdyż zwykle te dwa zaburzenia są badane i analizowane łącznie. Wynika to z faktu, że Zespół Aspergera i autyzm rozpoznawane są w oparciu o te same kryteria. Oznacza to, że różnice, jakie możemy dostrzec pomiędzy jedną a drugą grupą, nie są związane z odrębnymi objawami, tylko z różnym nasileniem tych symptomów. Mogą to być różnice w nasileniu zaburzeń komunikacji (np. poziom rozwoju mowy i poziom jej funkcjonalności), czy różne stopnie funkcjonowania (np. poziom samodzielności). Aktualnie -decyzją Światowej Organizacji Zdrowia od 1 stycznia 2022 r. obowiązuje nowa, jedenasta wersja Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-11). ICD-11 wprowadza znaczące modyfikacje w kategorii zaburzeń neurorozwojowych, zmienia się bowiem nazewnictwo stosowane do opisu objawów i stopnia ich nasilenia. ICD-11, wraz z wprowadzoną wcześniej klasyfikacją zaburzeń psychicznych DSM-5 wnosi istotne zmiany w diagnozowaniu autyzmu i Zespołu Aspergera. Jako jednostka diagnostyczna zostaje wprowadzona nowa kategoria „zaburzenia spektrum autyzmu” (ASD), która zastąpiła wcześniej istniejące osobne diagnozy w ramach kategorii „całościowych zaburzeń rozwojowych” – tj. Autyzmu i Zespołu Aspergera, które to nazwy nie są już używane. Zamiast tego w nowej klasyfikacji uwzględniono grupę „zaburzenia ze spektrum autyzmu” (ang. autism spectrum disorder, ASD). W jej ramach wyodrębniono 8 kodów, które uszczegóławiają główną diagnozę ze względu na występujące u pacjenta trudności w funkcjonowaniu.
Zespół Aspergera – specyfika funkcjonowania
Czym jest zespół Aspergera? Jeszcze kilka lat temu to pojęcie było znane niewielu, natomiast dzisiaj w każdej szkole znajdują się uczniowie z tym właśnie zespołem. Pierwszy opis takich dzieci został opublikowany ponad siedemdziesiąt lat temu przez wiedeńskiego pediatrę, Hansa Aspergera. Właśnie od jego nazwiska nazwano zespół. Opisał on stały, powtarzający się głównie u chłopców układ cech, zachowań i zdolności. Były to: brak empatii, jednostronne rozmowy, ograniczona zdolność budowania relacji, np. przyjaźni, niezdarna motoryka oraz niezwykle intensywne zainteresowanie jakimś konkretnym tematem. Niezwykłe jest to, że pionierska praca Hansa Aspergera nie od razu zyskała uznanie. Jego rozważania doceniono dopiero po latach 90. XX w.
Opierając się na kryteriach diagnostycznych DSM V oraz wieloletnich badaniach specjalistów w tym zakresie (m.in. Gilberg 1989, Atwood 2013), można wyróżnić następujące, charakterystyczne dla Zespołu Aspergera objawy:
- Zaburzenia w sferze relacji społecznych (egocentryzm, słabe rozumienie sygnałów społecznych, niewłaściwe zachowania społeczne i reakcje emocjonalne, niezdolność lub niechęć do interakcji z rówieśnikami);
- Całkowicie pochłaniające wąskie zainteresowania (powtarzające się zaangażowanie w daną aktywność, bardziej na zasadzie odtwarzania niż celowych działań, wykluczające inne działania);
- Narzucanie codziennych zajęć i zainteresowań sobie i innym (w różnych aspektach życia);
- Zaburzenia mowy i języka (opóźniony rozwój, upośledzenie rozumienia, polegające na błędnej interpretacji znaczeń dosłownych i ukrytych, formalny, pedantyczny język lub pozornie doskonały, ekspresyjny sposób mówienia);
- Zaburzenia komunikacji niewerbalnej (ograniczona mimika, niewłaściwa ekspresja, ograniczona gestykulacja, niezdarna mowa ciała, “osobliwe” spojrzenie);
- Niezdarność ruchowa
Z relacji specjalistów zajmujących się wsparciem i terapią osób z ZA wynika, że ‚‚Aspi Aspiemu nierówny” – każda z tych osób ma absolutnie unikalną i wyjątkową kombinację talentów i dysfunkcji, co m.in. sprawia, że jest to zaburzenie tak trudne do trafnej i jednoznacznej diagnozy.
Osoby z Zespołem Aspergera w systemie edukacji
Nie tylko w Polsce, ale też na całym świecie rośnie liczba diagnoz dotyczących spektrum autyzmu. W Polsce wyraźnie zaznacza się coroczny wzrost liczby osób, u których zdiagnozowano autyzm lub zespół Aspergera. W Systemie Informacji Oświatowej (SIO) gromadzone są informacje dotyczące uczniów z autyzmem lub Zespołem Aspergera (według ICD-10 oba zaburzenia należą do grupy całościowych zaburzeń rozwojowych). Elektroniczny Krajowy System Monitorowania i Orzekania o Niepełnosprawności (EKSMOoN) pozwala na uzyskanie informacji o liczbie osób, którym po 2010 r. wydano orzeczenie o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności z symbolem niepełnosprawności 12-C (całościowe zaburzenia rozwojowe)[3].
Analiza danych SIO pozwala stwierdzić, że w latach szkolnych 2016/2017–2018/2019 liczba uczniów, u których rozpoznano autyzm lub zespół Aspergera corocznie zwiększała się o ok. 20%. W roku szkolnym 2018/2019 z kształcenia specjalnego w szkołach i przedszkolach korzystało 54,4 tys. dzieci z tymi niepełnosprawnościami. Oznacza to, że zdiagnozowano autyzm lub zespół Aspergera u jednego ucznia na 115 (0,87%)[4]. Biorąc pod uwagę, że dane polskie są – mimo wzrostu liczby orzeczeń w ostatnich latach – nadal niższe niż wskaźniki częstości spektrum autyzmu ustalone w badaniach epidemiologicznych przeprowadzonych w krajach o zbliżonych do polskich warunkach społecznych i kulturowych, można oczekiwać, że w kolejnych latach nastąpi dalszy procentowy wzrost liczby dzieci ze spektrum autyzmu wśród uczniów z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego i potrzebach edukacyjnych uczęszczających do przedszkoli i szkół. Opinie o zbyt dużej liczbie wydawanych orzeczeń w tej grupie dzieci są w świetle przytoczonych danych nieuzasadnione. W przypadku konkretnego dziecka orzeczenie może nie być trafne, ale w skali całej populacji wskaźniki raportowane w polskim systemie edukacyjnym są wciąż niższe niż ogólnoświatowe wskaźniki epidemiologiczne[5]. System edukacji umożliwia uczniom z niepełnosprawnościami, w tym uczniom z autyzmem lub zespołem Aspergera, uzyskanie wykształcenia i przygotowania zawodowego w wybranej przez nich szkole. Zgodnie z obowiązującym od 1 września 2017 r. art. 127 ust. 1 ustawy z 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe (wcześniej z art. 71b ust. 1 ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty, proces edukacji uczniów niepełnosprawnych niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym wymaga specjalnej organizacji nauki i metod pracy, dostosowanych do ich możliwości i potrzeb.
Osoby z ZA z sukcesem podejmują studia na uczelniach wyższych, uzyskując wysokie kwalifikacje zawodowe, które powinny przekładać się późniejszy sukces na rynku pracy. Jeśli chodzi o dane statystyczne, to „nie ma pewnych danych, dotyczących liczby osób z autyzmem lub zespołem Aspergera, studiujących lub pracujących naukowo na uczelniach wyższych”[6]. Główny Urząd Statystyczny (GUS) gromadzi informacje dotyczące studentów niepełnosprawnych, ale tylko z wyszczególnieniem niepełnosprawności związanej z zaburzeniami słuchu, wzroku, czy ruchu. Pozostałe osoby z niepełnosprawnościami (55% ogółu niepełnosprawnych studentów) zaliczani są do grupy: inny rodzaj niepełnosprawności. Z informacji uzyskanych przez NIK z wyższych uczelni, wynika, że osoby z autyzmem lub zespołem Aspergera podejmują studia wyższe i ich problemy są tam zauważane[7].” Osoby z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, w tym osoby z Zespołem Aspergera, stanowią coraz liczniejszą grupę wśród studentów w Polsce. Jednocześnie, nawet co dziesiąta osoba z Zespołem Aspergera przejawia specjalne zdolności i może być wybitnym absolwentem czy naukowcem. Dla części studentów z ASD rozpoczęcie i kontynuacja edukacji na studiach wyższych stanowi nowe, niełatwe wyzwanie. By uczelnia mogła ich odpowiednio wesprzeć musi być do tego przygotowana i dysponować odpowiednimi narzędziami. Aktualnie w większości uczelni wyższych w Polsce funkcjonują jednostki powołane do udzielania szerokiego, wielospecjalistycznego wsparcia studentom z niepełnosprawnością, w tym także studentów z Zespołem Aspergera – są to Biura ds. Osób z Niepełnosprawnościami (lub inaczej nazwane wyspecjalizowane jednostki udzielające wsparcia studentom i doktorantom z niepełnosprawnościami). Celem pracy Biur jest zwiększenie dostępności Uczelni dla studentów o różnych rodzajach niepełnosprawności. Oferta wsparcia, obok pomocy studentowi w procesie zdobywania wiedzy, uwzględnia także propozycje, które przyczynią się do jego rozwoju w sferze fizycznej, intelektualnej i społecznej.
Przygotowanie do podejmowania pracy przez osoby z Zespołem Aspergera
Po zakończeniu edukacji osoby z zespołem Aspergera mogą podjąć zatrudnienie na tzw. otwartym rynku pracy. Badania przeprowadzone z udziałem osób w spektrum autyzmu (w normie intelektualnej) pokazują, że jest możliwe osiągnięcie przez nie znacznego poziomu samodzielności[8]. Jednak wskaźnik ich zatrudnienia jest niższy od jednego procenta, podczas gdy w krajach Europy Zachodniej wynosi nawet kilkanaście procent[9].
Konieczne jest postawienie pytania – co wpływa na taki stan rzeczy? Z całą pewnością jedną z przyczyn są trudności w pozyskaniu odpowiedniej porady w zakresie wyboru szkoły i zawodu, który osoba z Zespołem Aspergera będzie mogła, z sukcesem, wykonywać w przyszłości. Warto pamiętać, że wybór właściwego zawodu dla ucznia z niepełnosprawnością, zgodnego z aspiracjami, możliwościami zdrowotnymi i intelektualnymi, zdobycie go przez różne formy edukacji lub kształcenia pozaszkolnego może być podstawą do rehabilitacji społecznej i zawodowej, do osiągnięcia zaradności, samowystarczalności, do pełnego wchodzenia w role społeczne i rodzinne. Wielu teoretyków rehabilitacji – właśnie adekwatnemu wykształceniu i zatrudnieniu przypisuje ogromną rolę w całym procesie rehabilitacji i integracji społecznej. To nie tylko zwiększona niezależność ekonomiczna, lecz także uczestnictwo w życiu społecznym, kontakty nie tylko zawodowe, poczucie przydatności i wspólnoty ze społeczeństwem[10]. Zatem niebagatelną rolę w kreowaniu przyszłości uczniów ze spektrum autyzmu mają doradcy zawodowi. Doradztwo zawodowe to piękna i niezwykle wspierająca idea. Jednak najważniejsze jest to, że jest to również działanie niezbędne, zapobiegające marginalizacji, a nawet wykluczeniu, frustracji, obniżające koszty społeczne, gospodarcze i polityczne, ale tylko wtedy, kiedy jest realizowane profesjonalnie z uwzględnieniem społecznej różnorodności[11]. Doradztwo edukacyjno-zawodowe ukierunkowane na wczesne rozpoznanie i ocenę możliwości psychofizycznych młodego człowieka jest szczególnie ważne w pracy z uczniami z Zespołem Aspergera. Kluczowym jest tu odpowiednie wykorzystanie potencjału uczniów, czyli w zależności od potrzeb – wyrównywanie deficytów, bądź rozwijanie ponadprzeciętnych zdolności, jak również kształtowanie odpowiednich relacji z otoczeniem (relacje z rówieśnikami, wspólnota ze społeczeństwem, poczucie przydatności), akceptacja siebie i poczucie własnej wartości. Ponadto istotne jest określenie ograniczeń zdrowotnych ucznia przy wyborze szkoły/zawodu lub poszukiwanie możliwości rozwoju ponadprzeciętnych zdolności. Warto podkreślić, że ostateczna decyzja dotycząca planowania przyszłości należy do ucznia i jego rodziców. Ponadto należy pamiętać, że w kwestiach medycznych i dotyczących przeciwwskazań do nauki i wykonywania zawodu kompetentni w orzecznictwie są wyłącznie tzw. lekarze medycyny pracy, a nie doradcy zawodowi[12].
Bardzo istotną rolą doradców zawodowych w szkołach jest zapoznawanie uczniów ze światem pracy. Jak wynika z raportu NIK[13] wszystkie kontrolowane szkoły współpracowały z potencjalnymi pracodawcami, uzyskiwały informację o możliwości pracy dla uczniów (także wakacyjnej). Prowadziły również zajęcia aktywnego poszukiwania pracy, z uwzględnieniem ograniczeń dotyczących przyszłej pracy zawodowej. Wyniki kontroli NIK oraz dane uzyskane z Centralnej Komisji Egzaminacyjne wskazują na fakt, że szkoły starały się przygotować uczniów do świadomego wyboru ścieżki kształcenia zawodowego, biorąc pod uwagę ich uwarunkowania zdrowotne, zainteresowania, oczekiwania rodziców oraz opinie specjalistów. Niestety zgodnie z wynikami kontroli w części szkół, w dokumentacji dotyczącej doradztwa zawodowego, nie ma potwierdzenia, że dla uczniów z autyzmem lub zespołem Aspergera, zaplanowano dalszą ścieżkę kształcenia i kariery zawodowej. Uczniowie z autyzmem lub zespołem Aspergera najczęściej wybierali kształcenie w zawodach dostosowanych do tej dysfunkcji, np.: technik informatyk, technik teleinformatyk, kucharz, technik żywienia i usług gastronomicznych. Prawie wszyscy uczniowie objęci badaniem (92%) uzyskiwali pozytywne wyniki nauczania (także dobre i bardzo dobre oceny z przedmiotów zawodowych) i promocję do następnej klasy. Większość uprawnionych absolwentów z autyzmem lub zespołem Aspergera (80% objętych badaniem) przystąpiło do egzaminów zawodowych, a ponad 60% z nich uzyskiwało świadectwo kwalifikacji zawodowych. W latach szkolnych 2016/2017–2018/2019 większość objętych badaniem uczniów z autyzmem lub zespołem Aspergera, którzy ukończyli szkołę przystąpiło do egzaminu maturalnego (61%). Połowa z nich zdała egzamin w całości, pozostali przystąpili ponownie do niezdanych egzaminów w sesji poprawkowej. Osoby z Zespołem Aspergera mają duże szanse na spełnienie swoich aspiracji zawodowych, jeśli będą miały ściśle określone zadania, wymagające powtarzalności wykonywanych czynności i zachowania określonych reguł i procedur. Zagrożeniem dla nich może być praca w dynamicznie zmieniającym się środowisku wymagającym kreatywności i samodzielnego podejmowania decyzji. Osoby z Zespołem Aspergera mają bardzo wiele do zaoferowania swoim pracodawcom. Są oni bardzo wytrwali i cierpliwi, czyli łączą coś, czego coraz częściej brakuje młodemu pokoleniu. Dodatkowo, z pozytywnych cech osób z ZA wyróżnia się szczerość, uczciwość, umiejętność wychwytywania błędów i koncentracji oraz zamiłowanie do zajęć rutynowych. Wyjątkowa dbałość o szczegóły i skrupulatność są cennymi cechami w wielu zawodach, a są jednocześnie standardowymi zachowaniami osób z Zespołem Aspergera. Często mają ponadprzeciętny iloraz inteligencji, a dzięki wyspecjalizowaniu się w jednej dziedzinie uchodzą za wręcz genialne. Wyjątkowe zdolności i zainteresowania charakterystyczne dla każdej osoby z Zespołem Aspergera są niejednokrotnie rozwinięte niemal perfekcyjnie[14].
Zgodnie z wynikami badań, realizowanych przez Fundację SYNAPSIS w ramach projektu aktywizacji zawodowej i społecznej osób z zespołem Aspergera „Zatrudnić ASA” większość osób z autyzmem lub zespołem Aspergera wymaga, po zakończeniu edukacji, pomocy w przygotowaniu do pracy i samodzielnego życia. Po zakończeniu edukacji osoby z autyzmem lub zespołem Aspergera powinny płynnie przechodzić do programu rehabilitacji zawodowej i społecznej dla dorosłych, w ramach którego będą opracowane i realizowane indywidualne plany rehabilitacji umożliwiające wejście na rynek pracy lub adekwatną formę opieki. Pozwoli to na uniknięcie regresu i utraty umiejętności, które osoby te nabywały przez wiele lat edukacji[15].
Wsparcie dla tych osób może być udzielane w ramach:
− systemu rehabilitacji społecznej, zawodowej oraz zatrudniania osób niepełnosprawnych, finansowanego ze środków samorządów i Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON);
− systemu pomocy społecznej.
W ramach pierwszego z tych systemów, osoby z niepełnosprawnościami mogą (w zależności od poziomu ich funkcjonowania), zostać uczestnikami warsztatu terapii zajęciowej oferującego rehabilitację społeczną i zawodową lub podjąć pracę na otwartym, lub chronionym rynku pracy (w zakładzie pracy chronionej lub zakładzie aktywności zawodowej).
Osoby z Zespołem Aspergera na rynku pracy
Koncepcja rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych w tzw. polskim modelu rehabilitacji zawodowej zakłada, że rehabilitacja ta może być realizowana w co najmniej jednym obszarze zatrudnienia: w warsztatach terapii zajęciowej, zakładach aktywności zawodowej, zakładach pracy chronionej i na otwartym rynku pracy[16].
W Warsztatach Terapii Zajęciowej stwarza się osobom niepełnosprawnym niezdolnym do podjęcia pracy możliwość rehabilitacji społecznej i zawodowej, w zdobywaniu lub przywracaniu umiejętności niezbędnych do podjęcia zatrudnienia. Realizacja tego celu, odbywa się przy zastosowaniu technik terapii zajęciowej, zmierzających do rozwijania umiejętności wykonywania czynności życia codziennego oraz zaradności osobistej, psychofizycznych sprawności oraz podstawowych i specjalistycznych umiejętności zawodowych, umożliwiających uczestnictwo w szkoleniu zawodowym albo podjęcie pracy[17].
Zakłady aktywności zawodowej (ZAZ-y) są stosunkowo nową formą prowadzenia rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Podstawę prawną dla tworzenia zakładów aktywności zawodowej (ZAZ) stanowi Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych[18]. Warunki niezbędne do utworzenia zakładów aktywności zawodowej oraz zasady ich funkcjonowania określa Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 grudnia 2007 r. w sprawie zakładów aktywności zawodowej[19]. W pierwotnym założeniu ZAZ-y miały wypełnić lukę systemu rehabilitacji istniejącą pomiędzy warsztatem terapii zajęciowej (WTZ) a chronionym i otwartym rynkiem pracy osób niepełnosprawnych. Niestety jak wykazują wyniki kontroli „Zasady działania i finansowania zakładów aktywności zawodowej”[20], która była przeprowadzona przez Najwyższa Izbę Kontroli w 2008 roku, w 20 zakładach aktywności zawodowej, tylko co trzeci pracownik wcześniej uczestniczył w warsztatach terapii zajęciowej, a prawie połowa osób niepełnosprawnych – przed zatrudnieniem w ZAZ -miała staż zawodowy (nawet uprawniający do otrzymania emerytury), w tym część osób pracowało na otwartym rynku pracy. W § 2 ust 1 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej w sprawie zakładów aktywności zawodowej z 2000 r.[21], jako cel utworzenia ZAZ wskazano „zatrudnienie osób niepełnosprawnych zaliczonych do znacznego stopnia niepełnosprawności, a także poprzez rehabilitację zawodową i społeczną, przygotowanie ich do życia w otwartym środowisku oraz pomocy w realizacji pełnego, niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia na miarę ich indywidualnych możliwości”. W myśl ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych[22], rehabilitacja zawodowa wymieniona jako drugi w kolejności cel ZAZ oznacza zespół działań mających na celu ułatwienie osobie niepełnosprawnej uzyskania i utrzymania odpowiedniego zatrudnienia i awansu zawodowego przez umożliwienie jej korzystania z poradnictwa zawodowego, szkolenia zawodowego i pośrednictwa pracy. Należy więc przyjąć, że konsekwencją zatrudnienia w ZAZ osoby niepełnosprawnej powinno być zwiększenie kwalifikacji zawodowych i społecznych, a w efekcie przejście osoby niepełnosprawnej z ZAZ na chroniony lub otwarty rynek pracy.
Zgodnie z wynikami kontroli[23] rehabilitacja zawodowa i społeczna, prowadzona w ramach warsztatów terapii zajęciowej i w zakładach aktywności zawodowej, była tylko formalnie dostępna dla osób z autyzmem lub zespołem Aspergera. Świadczy o tym fakt, że tylko w ok. 19% ZAZ i 22% WTZ obejmowano wsparciem osoby z autyzmem (w większości były to specjalistyczne placówki przeznaczone dla takich osób) i że osoby z tą niepełnosprawnością stanowiły nieliczną grupę objętych pomocą – zaledwie 2% wszystkich pracowników/ uczestników.
Zakończenie
Praca zawodowa jest dla człowieka podstawą egzystencji, zaspokojeniem ambicji i aspiracji, podstawą jego istnienia w określonym środowisku, społeczeństwie. Według H. Ochonczenko[24], praca i zawód są istotnym problemem życiowym. Praca, jest ważna dlatego, że jest źródłem dochodów, organizacji czasu, płaszczyzną kontaktów społecznych, zadowolenia, samorealizacji. Praca zazwyczaj kojarzy się jako obowiązki i zadania, które jesteśmy zobowiązani wykonać jako potencjalni pracownicy. To właśnie te obowiązki, zadania, a zwłaszcza potrzeba ich wykonania dają osobom niepełnosprawnym poczucie, że są potrzebni innym, że ich życie ma sens[25]. W Standardowych Zasadach Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych[26] Organizacja Narodów Zjednoczonych określiła niepełnosprawność jako problemem społeczny (tak zwana środowiskowa koncepcja utrudnień). W koncepcji tej ważną rolę odgrywa relacja między zdrowiem człowieka (z uwzględnieniem jego wieku, płci, wykształcenia) a społeczeństwem i środowiskiem, które go otaczają. Konsekwencją takiego ujęcia niepełnosprawności jest podejście określające, że to nie człowieka trzeba dostosowywać do otoczenia, lecz należy tak planować środowisko i społeczeństwo, aby wszyscy obywatele mieli równe szanse.
W Polsce niestety na dzień dzisiejszy nie ma systemu wspomagania w zatrudnieniu osób z Zespołem Aspergera, nie ma również żadnych danych na temat tego gdzie i w jakim sektorze te osoby mogłyby znaleźć pracę. Jedno jest pewne: ich potencjał mimo że jest ogromny, nie jest wykorzystywany przez pracodawców, dlatego wielu z nich – mimo dobrego wykształcenia, czasami ponadprzeciętnych umiejętności pozostaje często na utrzymaniu rodziny, żyjąc w poczuciu nieudolności, bezradności i bezsilności…[27]
Abstrakt: W niniejszym tekście dokonano analizy sytuacji edukacyjno-zawodowej młodych dorosłych z Zespołem Aspergera w Polsce. Dokonano charakterystyki funkcjonowania, zaprezentowano także ich sytuację szkolną, problematykę doradztwa zawodowego w odniesieniu do tej grupy osób, a także ich możliwości wsparcia w drodze do skutecznego podjęcia zatrudnienia.
Słowa klucze: Zespół Aspergera, edukacja, praca
Bibliografia:
1. Barczyński A., Aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych w przekroju terytorialnym, Studia Ekonomiczne, 2013, nr 134 ,s. 41-48.
2. Czerw-Bajer M.,Duda W., Kukla D., Osoby niepełnosprawne w systemie edukacji i poradnictwa zawodowego, Wyd. Difin, Warszawa 2011, s., 61.
3. Informacja o wynikach kontroli zasad działania i finansowania zakładów aktywności zawodowej, Najwyższa Izba Kontroli, Warszawa,2009, s.5
4. Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych, Dz. U. z 2012 r. poz. 1169
5. Karta Praw Osób z Autyzmem M.P. poz. 682.
6. Ochonczenko H., Sytuacja na rynku pracy osób niepełnosprawnych w dobie zmian społecznych i gospodarczych w Polsce, w:Człowiek niepełnosprawny w różnych fazach życia, red. nauk. Jarosław Bąbka. – Warszawa, Wydawnictwo Akademickie Żak, 2004. s. 225-243.
7. Ogólnopolski Spis Autyzmu. Sytuacja młodzieży i dorosłych z autyzmem w Polsce. Warszawa, listopad 2016, ,
8. Rafał-Łuniewska J., Doradztwo zawodowe dla uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, ORE, 2017
9. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 21 stycznia 2000 r. w sprawie zakładów aktywności zawodowej. Dz. U. z 2000 r., Nr 6, poz. 77.
10. Standardy przebiegu oceny funkcjonalnej oraz planowania wsparcia edukacyjno-specjalistycznego, (red.) W.Otrębski, K.Mariańczyk,A. Amilkiewicz-Marek, i wsp., Wydawnictwo KUL, 2022
11. Sobierajski T., Doradztwo zawodowe. Uniwersalizm i konceptualizacja, Instytut Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2013,s.25
12. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych Dz.U. 08.14.92 z późn. zm
13. Ustawa z dnia 14 grudnia 2007 r. w sprawie zakładów aktywności zawodowej Dz.U. 07.242.1776
14. Wsparcie Osób z Autyzmem i Zespołem Aspergera w przygotowaniu do samodzielnego funkcjonowania – raport z kontroli Najwyższej Izby Kontroli z dnia 02.04.2020
[1] Dz. U. z 2012 r. poz. 1169, dalej: Konwencja.
[2] Często w przytaczanych analizach, raportach, wynikach badań, będziemy używali łącznie terminu „Autyzm i zespół Aspergera” lub Spektrum Autyzmu. Zwykle bowiem te zaburzenia są badane i analizowane łącznie – zwykle bez szczegółowego podziału na poszczególne jednostki.
[3] W systemie SIO dane o tych uczniach gromadzone są w ramach jednej grupy „autyzm, w tym zespół Aspergera”, określonej w § 1 ust. 1 rozporządzenia o kształceniu specjalnym.
[4] Dane podaję za: Wsparcie Osób z Autyzmem i Zespołem Aspergera w przygotowaniu do samodzielnego funkcjonowania – raport z kontroli Najwyższej Izby Kontroli z dnia 02.04.2020 (dostęp: 14.04.2023)
[5] Standardy przebiegu oceny funkcjonalnej oraz planowania wsparcia edukacyjno-specjalistycznego, (red.) W.Otrębski, K.Mariańczyk,A. Amilkiewicz-Marek, i wsp., Wydawnictwo KUL, 2022
[6] Wsparcie Osób z Autyzmem i Zespołem Aspergera w przygotowaniu do samodzielnego funkcjonowania – raport z kontroli Najwyższej Izby Kontroli z dnia 02.04.2020 (dostęp: 14.04.2023)
[7] Wsparcie Osób z Autyzmem i Zespołem Aspergera w przygotowaniu do samodzielnego funkcjonowania – raport z kontroli Najwyższej Izby Kontroli z dnia 02.04.2020 (dostęp: 14.04.2023)
[8] Ogólnopolski Spis Autyzmu. Sytuacja młodzieży i dorosłych z autyzmem w Polsce. Warszawa, listopad 2016, , (dostęp 24.03.2023).
[9] Wyniki badań, realizowanych przez Fundację SYNAPSIS w ramach projektu aktywizacji zawodowej i społecznej osób z zespołem Aspergera „Zatrudnić ASA” , dostęp 24.03.2023
[10] https://pszczynaerasmus2019.home.blog/2019/04/08/uczen-z-zespolem-aspergera-a-wybor-sciezki-edukacyjno-zawodowej/-dostęp dnia 16.04.2023
[11] T.Sobierajski, Doradztwo zawodowe.Uniwersalizm i konceptualizacja, Instytut Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego,Warszawa 2013,s.25
[12] J. Rafał-Łuniewska, Doradztwo zawodowe dla uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, ORE, 2017
[13] Wsparcie Osób z Autyzmem i Zespołem Aspergera w przygotowaniu do samodzielnego funkcjonowania – raport z kontroli Najwyższej Izby Kontroli z dnia 02.04.2020 (dostęp: 14.04.2023)
[14] https://pszczynaerasmus2019.home.blog/2019/04/08/uczen-z-zespolem-aspergera-a-wybor-sciezki-edukacyjno-zawodowej, dostęp: 14.04.2023
[15] Wsparcie Osób z Autyzmem i Zespołem Aspergera w przygotowaniu do samodzielnego funkcjonowania – raport z kontroli Najwyższej Izby Kontroli z dnia 02.04.2020 (dostęp: 14.04.2023)
[16] A. Barczyński, Aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych w przekroju terytorialnym, Studia Ekonomiczne, 2013, nr 134 ,s. 41-48.
[17] art. 10a ust. 1 i 2, art. 10b ust. 1 Ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej i zatrudnianiu osób niepełnosprawnych
[18] Dz.U. 08.14.92 z późn. zm
[19] Dz.U. 07.242.1776
[20] Informacja o wynikach kontroli zasad działania i finansowania zakładów aktywności zawodowej, Najwyższa Izba Kontroli, Warszawa,2009, s.5
[21] Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 21 stycznia 2000 r. w sprawie zakładów aktywności zawodowej. Dz. U. z 2000 r., Nr 6, poz. 77.
[22] Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Dz. U. z 2008 r. Nr 08, poz. 92.
[23] Wsparcie Osób z Autyzmem i Zespołem Aspergera w przygotowaniu do samodzielnego funkcjonowania – raport z kontroli Najwyższej Izby Kontroli z dnia 02.04.2020 (dostęp: 14.04.2023)
[24] H.Ochonczenko, Sytuacja na rynku pracy osób niepełnosprawnych w dobie zmian społecznych i gospodarczych w Polsce, w:Człowiek niepełnosprawny w różnych fazach życia, red. nauk. Jarosław Bąbka. – Warszawa, Wydawnictwo Akademickie Żak, 2004. s. 225-243.
[25] M. Czerw-Bajer, W. Duda, D. Kukla, Osoby niepełnosprawne w systemie edukacji i poradnictwa zawodowego, Wyd. Difin, Warszawa 2011, s., 61.
[26]http://www.tus.org.pl/uploads/dokumenty/standardowe_zasady_wyrownywania_szans_osob_niepelnosprawnych.pdf, dostęp: 21.12.2014.
[27] https://pszczynaerasmus2019.home.blog/2019/04/08/uczen-z-zespolem-aspergera-a-wybor-sciezki-edukacyjno-zawodowej/
