Trudno jest określić granice wieku dla poszczególnych faz rozwoju mowy dziecka, można natomiast określić kolejność występowania tych faz.
W kształtowaniu się mowy dziecka Kaczmarek wyodrębnił 4 stadia:
– melodii, – wyrazu, – zdania, – swoistej mowy dziecka
OKRES PRELINGWALNY
Melodii – od urodzenia do 1 roku życia, można wyodrębnić w nim 3 okresy:
- krzyku i płaczu – do ok. 3 miesiąca życia – pełnią funkcję komunikacyjną, zachowania te mają charakter symptomów. Dziecko w sposób niezamierzony informuje o swoich potrzebach. Krzyk jest ćwiczeniem narządu oddechowego: wdech – krótki, wydech – długi i powolny. W krzyku niemowlęcia występują elementy nieartykułowane, zbliżone nieco do samogłosek: a, o, u.
- głużenie – od 3 miesiąca życia – dominują dźwięki gardłowe, tylnojęzykowe, co może wynikać z leżącej pozycji dziecka. Wypowiadane dźwięki oparte są głównie na spółgłoskach i generalnie nie mają one postaci sylaby (g, k, gli, kli, tli). Głużenie nie jest oparte na słuchu, zatem głużą także dzieci głuche.
- gaworzenie – od 6 miesiąca życia – jakościowo inne od głużenia, oparte na słuchu, dziecko świadomie zaczyna używać narządów artykulacyjnych, by wydobyć dźwięki, które nie mają już tak przypadkowego charakteru, lecz przypominają dźwięki artykułowane – samogłoski i spółgłoski. Dzieje się tak m.in. dlatego, że istota gaworzenia polega na odtwarzaniu dźwięków słyszanych przez dziecko w otoczeniu.
OKRES LINGWALNY
Wyrazu – od 9 miesiąca życia – w tym czasie dziecko dochodzi do praktycznego odkrycia istoty znaku językowego, tzn., że ciągi dźwięków jakie słyszy i jakie wypowiada coś znaczą. Wypowiedź dziecka jest globalna. Każda wypowiedź jest jednofunkcyjna. Dziecko rozumie o wiele więcej słów, wyrażeń i zdań niż jest w stanie samodzielnie wypowiedzieć.
dziecko potrafi wypowiedzieć wszystkie samogłoski z wyjątkiem nosowych „ą”, „ę” oraz spółgłoski: wargowe p, b, m; przedniojęzykowo – zębowe: t, d, n; tylnojęzykowe k, g i środkowojęzykowe ś, a czasami też ć
Zdania – od 18-24 miesiąca życia – wraz z pojawieniem się drugiego wyrazu, pojawia się rozczłonkowana struktura wypowiedzi – wykonawca czynności – czynność. To także początek opanowywania fleksji. Pojawiają się między 18 a 24 miesiącem życia dziecka – formy przypadku i liczby dla rzeczowników oraz formy osoby i liczby dla czasowników. Około 24 miesiąca życia dziecka wzbogaca się struktura wypowiedzi dziecięcej o trzeci wyraz i dalsze.
Dziecko potrafi wypowiedzieć:
– wargowe: p, b, m, pi, bi, mi
– wargowo – zębowe: f, w, fi, wi
– środkowojęzykowe: ś, ź, ć, dź, ń, ki, gi
– tylnojęzykowe: k, g, ch
– przedniojęzykowo – zębowe: t, d, n
– przedniojęzykowo – dziąsłowe: l
Z końcem tego okresu mogą pojawić się również głoski: s, z, c, dz
Swoistej mowy dziecka – od 36 miesiąca życia do 7 roku życia
3 – lata
Mowa pod kontrolą dorosłego charakteryzuje się znacznie bogatszym repertuarem dźwięków mowy
i dokładniejszą artykulacją, niż silne emocjonalnie spontaniczne wypowiedzi dziecka. Do najczęściej występujących procesów fonologicznych zaliczyć należy:
– palatalizację czyli zmiękczanie
– substytucję fonemu [r[ przez [l] lub [j]
– substytucję fonemów [k g h] spółgłoskami [t d]
– artykulacja coraz bardziej zbliżona do prawidłowej.
– samogłoski [e o] mogą być zamieniane na [a]
– głoski [sz ż cz dż] zamieniane na [s z c dz] lub [ś ź ć dź]
– 3 szeregi głosek mogą być albo zastępowane łatwiejszymi albo mylone
– upraszczanie grup spółgłoskowych (poła) – pszczoła
– następuje stały wzrost słownictwa
– następuje wzrost sprawności społecznej i komunikacyjnej
– wzrasta rozumienie dłuższych wypowiedzi
– pojawiają się zabawy tematyczne
– dzieci zaczynają skupiać uwagę na krótkich tekstach opowiadań
4 – lata
Te same zniekształcenia, ale w mniejszym stopniu
– uproszczenie grup spółgłoskowych
– trudne głoski zastępuje łatwiejszymi
– liczne neologizmy
– utrwalają się głoski: [s z c dz] ; nie powinno się już wymawiać jak [ś ź ć dź]
– sporadycznie pojawia się głoska [r ]
– głoski [sz rz cz dż] mogą być jeszcze zastępowane przez [s z c dz, ś ź ć dź]
– zasób słownika dzieci zależy od sposobu wyrażania się otoczenia. Przyswajają one sobie również wyrazy, których w pełni nie rozumieją i błędnie się nimi posługują.
– czterolatek zaczyna tworzyć zdania współrzędnie złożone przeciwstawnie, które pozwalają mu na pewne próby porządkowania przeżywanych treści
– wraz ze wzbogaceniem słownictwa, dzieci doskonalą opanowanie struktury gramatycznej języka, przyswajają wszystkie formy koniugacyjne i deklinacyjne, choć często popełniają błędy.
U jednego dziecka może wystąpić parę zjawisk jednocześnie.
5 – lat
Mowa dziecka 5-letniego jest już właściwie zrozumiała.
– pojawiają się głoski [sz, ż, cz, dż], chociaż w mowie potocznej mogą być jeszcze zamieniane na: [s, z, c, dz]
– głoska [r] pojawia się w tym okresie.
6 – lat
Dzieci powinny wymawiać wszystkie poszczególne dźwięki mowy prawidłowo. Jednak duży procent nie wymawia prawidłowo w wyrazach spółgłosek: [s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, r].
Mowa jest sprawnością i jak każda sprawność wymaga doskonalenia. Drogą do jej nabywania jest kontakt ze środowiskiem, przyjmowanie prawidłowych wzorców mowy poprzez osłuchanie się z nią w najbliższym otoczeniu. To, ile i w jaki sposób mówimy do dziecka ma duży wpływ na rozwój jego mowy.
